Celem niniejszej pracy jest znalezienie różnić pomiędzy dwoma doktrynami politycznymi jakimi są liberalizm i libertarianizm. Nie będzie to takie proste, ponieważ już po samych nazwach obu doktryn widać więcej podobieństw niż różnić. Obie te doktryny powstały z myśli o wolności, o czym świadczy wspólny rdzeń, łacińskie liber oznaczające po polsku tyle co „wolny”. Sam libertarianizm jest odłamem liberalizmu[1]. Coś libertarian musiało jednak poróżnić, skoro odłączyli się od głównego nurtu od myśli liberalnej.

Na początku przytoczę historię obu doktryn politycznych, ponieważ będzie wtedy łatwiej wyjaśnić skąd wzięły się różnice. Co prawda słów liberalizm używał już John Locke, a libertarianizm William Belsham, a poglądów, którym dziś możnaby przypisać cechy doktryn liberalizmu (prawo naturalne) i libertarianizmu (Lao-cy) jeszcze wcześniej to jednak ich pierwsza konfrontacja nastąpiła dopiero w XIX w. Polityczne korzenie liberalizmu wywodzą się z rewolucji politycznych, takich jak angielska, francuska czy amerykańska. Liberalizm zaczął być kojarzony z walką o prawa obywatelskie przeciwko panującemu feudalizmowi i absolutyzmowi. W tym okresie wszelka zmiana była przypisywana lewicy, ponieważ prawica chroniła urzędujący ład. Rewolucje ustanowiły nowy ład, a liberałowie skupiali się na jego unowocześnianiu, tym samym tworząc różne nurty. Liberałowie przestali być rewolucjonistami, a ich poglądy zaczęły stawać się coraz to bardziej konserwatywne. Nie każdemu to się podobało. W 1857 r. przymiotnika “libertariański” użył lewicowy anarchista Jóżef Déjacque. Już wtedy libertarianizm zaczął być kojarzony z lewicą. Nie trzeba było długo czekać, bo rok później w roku 1858 słowa libertarianizm użyto do krytyki liberalizmu. Ówcześni libertarianie dążyli do absolutnej równości i nie satysfakcjonowały ich kompromisy wypracowane przez liberałów. Postulowali oni albo głęboką reformę kapitalizmu, albo całkowite odrzucenie tego systemu. To, że wśród części libertarian pojawił się pomysł na odrzucenie kapitalizmu wynika z równolegle rozwijającą się myślą socjalistyczną, która nie krytykowała feudalizmu, tylko cały kapitalizm jako system społeczno-gospodarczy[2]. Stąd też można wywnioskować, że libertarianizm narodził się z nieusatysfakcjonowania ideą liberalną i od tego momentu zaczął przybierać na formie w pozycji krytycznej do liberalizmu jako doktryna, która uważała poglądy liberalne za niewystarczająco wolnościowe.

Niewiele zmieniało się, aż do lat 40. XX wieku, kiedy to terminu libertarianizm zaczęła używać Stara Prawica w USA. Od tego momentu pojawił się podział w samym libertarianizmie na lewicowy i prawicowy. Ci prawicowi libertarianie wykluczali jakąkolwiek współpracę z socjalistami, ponieważ skupiali się na indywidualizmie jednostki. Uważali, że jednostka swoje osobiste potrzeby najlepiej może realizować w kapitalizmie i w związku z tym byli przeciwnikami interwencjonizmu państwowego w rynek. W zasadzie nie różniło ich to od tych europejskich libertarian, którzy także wierzyli w głęboką reformę kapitalizmu. Nie mniej jednak Starej Prawicy towarzyszył konserwatywny światopogląd i wmieszali go do libertarianizmu, co nie miało miejsca w Europie. Doprowadziło to do sytuacji, w której liberalizm i libertarianizm stały się doktrynami na tym samym poziomie rozwoju swoich odłamów. Każda z nich posiadała nie tylko nurty socjalistyczne i kapitalistyczne, ale także różne światopoglądowo – konserwatywne i postępowe. W XIX w. różnice między liberalizmem, a libertarianizmem były lepiej widoczne, ponieważ był to prosty podział na lewicę i prawicę. Podczas gdy liberałowie starali się utrzymać porewolucyjny ład to libertarianie nie byli nim usatysfakcjonowani. Współczesny podział narodził się w USA, kiedy to w wyniku współpracy liberałów z socjalistami wyróżnił się popularna doktryna polityczna socjaliberalizmu. Popularność tej doktryny nadała liberalizmowi nowe oblicze. Liberałowie kapitalistyczni niepocieszeni faktem, że liberalizm zaczyna kojarzyć się z etatyzmem, odcięli się całkowicie od powstającego nurtu. Liberał Edward Crane próbował upowszechnić nowy termin “liberalizmu rynkowego” bez większego powodzenia. Tych odmieńców, którzy nie poszli z nurtem socjaliberalizmu zaczęto pojmować jako libertarian. Sam Crane współstworzył Partię Libertariańską oraz Instytut Katona – libertariański think thank[3].

W latach 70. doszło do odrodzenia klasycznego liberalizmu (prawicowego) pod nazwą neoliberalizmu. Od prawicowego libertarianizmu różni ich zakres poglądów i podejście do doktryny. Liberałowie podchodzą utylitarystycznie do swojej doktryny, podczas gdy libertarianie dogmatycznie. Liberałowie uważają swoją doktrynę za najbardziej użyteczną, a libertarianie za najsprawiedliwszą. Dla przykładu, przedstawiciele obu nurtów uznają kapitalizm za najlepszy ustrój gospodarczy, jednak z różnych pobudek. Libertarianie twierdzą, że gromadzenie kapitału pozwala ludziom na niezależność i działanie w ramach wolnego rynku, na podstawie dobrowolnych umów. Uważają oni, że system ten prowadzi do najsprawiedliwszego modelu alokacji zasobów. Nie pozwalają oni, żeby państwo mogło ingerować w rynek, ponieważ zaburzyłoby to naturalny system cen, a tylko naturalnie ukształtowana cena daje obu stronom sprawiedliwe korzyści. Jest to dla nich system oparty o najsprawiedliwszych założeniach apriori. Liberałowie z kolei pokazują, że jest to system najbardziej użyteczny, ponieważ powoduje rozwój dobrobytu, a międzynarodowa wymiana handlowa chroni przed wojną. Opierają się oni o dowody empiryczne przedstawianie przez różne szkoły ekonomii, np. chicagowską. Sam przedstawiciel chicagowskiej szkoły ekonomii i noblista z dziedziny ekonomii Milton Friedman uważał się zarówno za liberała jak i libertarianina. Uważał kapitalizm wolnorynkowy nie tylko za najsprawiedliwszy ustrój, ale także za najużyteczniejszy. Jak powiedział: „bez wolności gospodarczej nie ma wolności politycznej”. Zarówno libertarianie i liberałowie są zgodni co do tego, że wolności nie można dzielić na różne dziedziny życia, ponieważ naruszenie wolności z jakiejkolwiek dziedziny, narusza także te pozostałe. Jeśli nie bezpośrednio to pośrednio w konsekwencji[4].

Historia tych doktryn politycznych nie jest bez znaczenia. Ciągle od XIX w. libertarianizm wychodzi z lewicowego założenia o wadliwości ładu ustanowionego przez liberałów, ale także wszystkich innych. Tak samo jak i w XIX w. liberałowie stawiają na reformy zamiast na odrzucenie całego ładu. Ważne w historii tych doktryn jest fakt, że liberałowie wywodzili swoją myśl z chęci reform, a myśl libertariańska wywodzi się z anarchicznej. Stąd też różne podejście do instytucji państwa. Libertarianie podważają autorytet państwa, a skrajny nurt libertarianizmu – anarchokapitalizm – wyklucza w ogóle istnienie państwa, ponieważ kłóci się ono z zasadą nieagresji, czyli niestosowania przymusu. Nie byłoby państwa, gdyby nie mogło ono wymuszać pewnych zachowań obywateli za pomocą przymusu, dlatego też anarchokapitaliści uważają, że z zasady nie może ono istnieć, bo w ogóle dopuszcza przymus w swoim działaniu[5]. Natomiast liberalizm nie ma takich problemów w swojej doktrynie, ponieważ jego przedstawiciele uważają, że liberalny władca jest w stanie uszanować wolność jednostki. Oprócz tego liberałowie dopuszczają interwencję państwa, kiedy jego działanie może być skuteczniejsze od działania obywateli. Zasada nieagresji nie pozwala libertarianom na prowadzenie wojen. Jednym wyjątkiem jest odpieranie ataku w ramach samoobrony. Liberałowie nie wykluczają interwencji wojskowych, chociażby w wyniku konieczności w zaistniałej sytuacji geopolitycznej.

Co prawda obie doktryny wywodzą się z zamiłowania do wolności to jednak podchodzą one do tej wartości w różny sposób. Libertarianizm szerzej wyznacza granice wolności i stawia ją jako wartość absolutną i niepodważalną. To różne podejście od liberalizmu, który co prawda kieruje się wolnością, ale nie traktuje jej jako wartości niepodważalnej. Różnica bierze się stąd, że dla liberałów wolność jest ważną wartością, ale nie jedyną. Zestawiają oni inne wartości z wolnością i mają na uwadze to, że w pewnych przypadkach wolność nie jest tak ważna. Są oni w stanie wyrzec się wolności dla pragmatycznego celu – libertarianie nie. Dlatego też libertarianizm nazywa się doktryną dogmatyczną, a liberalizm pragmatyczną. Libertarianie ściśle trzymają się dogmatów swojej doktryny, a liberałowie kierują się nimi, ale gotowi są ustąpić w wyższym celu. Różne jest także źródło ich przekonania o słuszności wolności. Libertarianie uważają swoją doktrynę za słuszną, ponieważ jest ona ich zdaniem najbardziej sprawiedliwa, a liberałowie natomiast uważają swoją ideę za słuszną, ponieważ uważają ją za najbardziej użyteczną. Jak widać, libertarianie kierują się moralnością, a liberałowie użytecznością.

We współczesnych USA liberałowie prawicowi gromadzą się w Partii Republikańskiej, a lewicowi w Partii Demokratycznej. Libertarianie prawicowi natomiast w Partii Libertariańskiej, a lewicowi w Partii Zielonych (tzw. zieloni libertarianie). W ramach Unii Europejskiej liberałowie gromadzą się w międzynarodowej frakcji Parlamentu Europejskiego – “Odnówmy Europę”. Polską partią parlamentarną, która wchodziła w skład jej poprzedniczki (Porozumienie Liberałów i Demokratów na rzecz Europy) jest Nowoczesna[6]. Libertarianie gromadzą się w frakcji “Tożsamość i Demokracja”. Polską partią parlamentarną, która wchodziła w skład jej poprzedniczki (Europa Wolności i Demokracji Bezpośredniej) jest KORWiN[7].

Tematem mojej pracy nie jest analiza polskiej sceny politycznej, jednak daje ona żywe przykłady na różnice między liberałami, a libertarianami. Skoro już wspomniałem o Parlamencie Europejskim to współcześni libertarianie zgodnie z poglądami na instytucję państwa, a co za tym idzie – także na biurokrację – są przeciwnikami Unii Europejskiej jako dodatkowej instytucji biurokratycznej. Chcieliby jedynie jak największego wspólnego rynku i obszaru bez kontroli granicznych. Twierdzą oni, że jest to możliwe bez politycznej instytucji Unii Europejskiej[8]. Tak jak to miało miejsce przez resztę historii tych doktryn, tak i teraz libertarianie negują zaistniały ład, a liberałowie przystają na zaistniałe warunki i działają w ich ramach. Spornym tematem jest też globalne ocieplanie i tutaj także świetnie rysuje się historyczna różnica. Liberałowie uważają, że globalne ocieplenie jest na tyle poważnym zagrożeniem, że należy z nim walczyć, nawet jeśli będzie się to wiązało z ograniczeniem wolności. Libertarianie wykluczają ograniczanie wolności[9]. Gorącym szczególnie w tym roku tematem jest prawo do aborcji i podejście do pandemii koronawirusa. Liberałowie uznawali kompromis aborcyjny[10], a libertarianie nie. Ci prawicowi uważali wolność do życia za podstawową wartość, a lewicowi – wolność do samo posiadania własnego ciała[11]. Liberałowie uznają narzucane obostrzenia sanitarne, a libertarianie nie[12]. Na podstawie tylko samej partii Nowoczesna i KORWiN widzimy podział, jeśli chodzi o działalność samego państwa. Nowoczesna nie wyklucza współfinansowania oświaty czy służby zdrowia albo zasiłków dla ubogich, a KORWiN wyklucza[13]. Można z tego wywnioskować, że partia KORWiN to partia minarchistyczna, a to prawicowy odłam libertarianizmu uznający państwo minimum, które kieruje się zasadą nieagresji i chroni swoich obywateli przed nią[14]. Mimo tych różnic, zarówno wyborcy Nowoczesnej, jak i KORWiN prawdopodobnie oddali głos na Rafała Trzaskowskiego w II turze wyborów prezydenckich w 2020 r. Wskazuje na to fakt, że partia Nowoczesna w ramach umowy koalicyjnej z Koalicją Obywatelską prowadziła kampanię Rafała Trzaskowskiego, a połowa wyborców Krzysztofa Bosaka zagłosowała na Rafała Trzaskowskiego w II turze[15]. Krzysztof Bosak został wystawiony przez Konfederację Wolność i Niepodległość, której członkiem jest KORWiN. Mało prawdopodobne byłoby, żeby tymi wyborcami Rafała Trzaskowskiego byli wyborcy innych członów Konfederacji: Ruchu Narodowego czy Korony Konfederacji Polskiej, ponieważ są to wyborcy znacznie bardziej konserwatywni i prawdopodobnie oddali głos na bardziej konserwatywnego Andrzeja Dudę. Oczywiście partii politycznych, które deklarują się jako liberalne i libertariańskie jest więcej, nie mniej jednak wybrałem te, które mają posłów na Sejm IX kadencji.

---

[1] W. Kwaśnicki, Historia myśli liberalnej. Wolność, własność, odpowiedzialność, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 13-14.
[2] Dorota Sepczyńska, Libertarianizm. Mało znane dzieje pojęcia zakończone próbą definicji, Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2013, s. 28-30.
[3] Dorota Sepczyńska, Libertarianizm. Mało znane dzieje pojęcia zakończone próbą definicji, Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2013, s. 95-100.
[4] J. Bartyzel, Geneza i próba systematyki głównych nurtów libertarianizmu, [w:], Libertarianizm. Teoria, praktyka, interpretacje, red. W. Bulira, W. Gołgoza, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010, s. 17-18.
[5] M.N. Rothbard, Etyka wolności, przeł. J. Wozinski, J.M. Fijor, Fijorr Publishing, Warszawa 2016, s. 19-21.
[6] ALDE Member Parties – ALDE Party (dostęp 04.12.2020) – https://www.aldeparty.eu/alde_member_parties
[7] UKIP’s alliance in Europe rescued by Polish MEP – BBC News (dostęp 04.12.2020) – https://www.bbc.com/news/world-europe-29692378
[8] Konfederacja – Partia Konfederacja Wolność i Niepodległość – Wiadomości (onet.pl) (dostęp 04.12.2020) – https://wiadomosci.onet.pl/kraj/konfederacja-partia-konfederacja-wolnosc-i-niepodleglosc/jxe02gj
[9] „ONI będą „walczyć” nadal, wszystko jedno z czym” – Korwin o koronawirusie i globalnym ociepleniu – Oficjalny portal Janusza Korwin-Mikkego (korwin-mikke.pl) (dostęp 04.12.2020) – https://korwin-mikke.pl/jkm/jest_zimno/
[10] Stanowisko Zarządu Nowoczesnej w sprawie próby zaostrzania prawa aborcyjnego – nowoczesna.org (dostęp 04.12.2020) – https://nowoczesna.org/stanowisko-zarzadu-nowoczesnej-w-sprawie-proby-zaostrzania-prawa-aborcyjnego/
[11] Temat 13.2. Wybrane kontrowersje z zakresu myśli libertariańskiej. Część 2 | Stowarzyszenie Libertariańskie (slib.pl) (dostęp 04.12.2020) – https://slib.pl/temat-13-2-wybrane-kontrowersje-z-zakresu-mysli-libertarianskiej-cz2/
[12] „ONI będą „walczyć” nadal, wszystko jedno z czym” – Korwin o koronawirusie i globalnym ociepleniu – Oficjalny portal Janusza Korwin-Mikkego (korwin-mikke.pl) (dostęp 04.12.2020) – https://korwin-mikke.pl/jkm/jest_zimno/
[13] Deklaracja ideowa – Partia KORWiN (wolnosc.pl) (dostęp 04.12.2020) – https://wolnosc.pl/deklaracja-ideowa/
[14] J. Bartyzel, Geneza i próba systematyki głównych nurtów libertarianizmu, [w:], Libertarianizm. Teoria, praktyka, interpretacje, red. W. Bulira, W. Gołgoza, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010, s. 36-38.
[15] Wyniki wyborów 2020. Jak głosowali wyborcy z I tury? – o2 – Serce Internetu (dostęp 04.12.2020) – https://www.o2.pl/informacje/wyniki-wyborow-2020-jak-glosowali-wyborcy-z-i-tury-6531534946249440a

---

Jakub Szydło